Plan van Rijk voor voorkeursrecht op boerengrond alarmeert LTO en juristen

Kreeg onderstaand artikel via LinkedIn

Plan van Rijk voor voorkeursrecht op boerengrond alarmeert LTO en juristen

Arend Clahsen

In het kort
Plan betekent dat een boer grond eerst aan de overheid moet aanbieden als daar een claim op rust.
De potentiële ingreep is onderschat omdat lagere overheden en media dachten dat het om een stikstofmaatregel ging.
Juristen en LTO waarschuwen dat de waarde van boerengrond en de rechtszekerheid onder druk komen te staan.
Het Rijk onderzoekt een verregaande stap om de zeggenschap over boerengrond in Nederland te vergroten. Met een eerste recht op koop als een boer akkers of weilanden wil verkopen, wil de Rijksoverheid andere boeren, speculanten en derden de loef af kunnen steken. Met een voorkeursrecht op agrarische grond krijgt het Rijk veel meer invloed op de inrichting van het landelijk gebied. Juristen en LTO Nederland waarschuwen voor potentieel grote gevolgen. Zo kan de grond in waarde dalen als boeren worden beperkt in hun verkoopmogelijkheden.

Het plan dreigt het wantrouwen tussen boeren en Den Haag verder te vergroten. Niet in de laatste plaats omdat het voorgestelde instrument opduikt in een pakket met kabinetsmaatregelen uit november om de stikstofcrisis aan te pakken.

Op het platteland leeft al het gevoel dat de stikstofkwestie misbruikt wordt om andere doelen te verwezenlijken. Vorig jaar reageerden boeren bijvoorbeeld furieus toen tijdens de boerenprotesten een kaart uitlekte waarop de bouw van 25.000 woningen in het boerendorp Stroe was geprojecteerd. De provincie ontkende snel dat het om een concreet plan ging, maar in de beeldvorming was het kwaad was al geschied.

Eerste recht op koop
Tot nu toe is de alinea in het pakket uit november over het voorkeursrecht door media en lagere overheden gelezen als een eerste recht op koop van stikstofrechten zodra een boer stopt. Maar dat is niet het geval. De tekst slaat namelijk op de grond zelf: 'Daarnaast verkent het kabinet de wettelijke mogelijkheden om een voorkeursrecht te kunnen leggen op grond met een agrarische functie. Dit biedt het Rijk en de provincies de mogelijkheid om te sturen op het gebruik van de agrarische grond, geeft aan de voorkant regie in gebiedsprocessen en over keuzes in het landelijk gebied, bijvoorbeeld ten aanzien van extensivering, en biedt de mogelijkheid om speculatie tegen te gaan.'

De hamvraag is waarom het Rijk en stikstofminister Christianne van der Wal het instrument aan de gereedschapskist willen toevoegen. Er bestaat namelijk al een Wet voorkeursrecht gemeenten - die in de praktijk niet door het Rijk zelf wordt gebruikt - waarmee overheden een eerste recht op koop kunnen uitoefenen als boerengrond een niet-agrarische bestemming krijgt zoals een woonwijk of een bedrijventerrein. Nadere informatie volgt pas als de maatregel verder is uitgewerkt. Volgens het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit zal dat voor 1 april gebeuren.

Het ministerie bevestigt in een korte reactie dat inderdaad een uitbreiding van het voorkeursrecht wordt onderzocht. 'Voor gronden die een niet-agrarische functie hebben of krijgen, bestaat de mogelijkheid van een voorkeursrecht al op grond van de Wet voorkeursrecht gemeenten. Het kabinet verkent de wettelijke mogelijkheden om een voorkeursrecht te kunnen leggen op grond met een agrarische functie.'

Dat zou een majeure uitbreiding betekenen van de mogelijkheden voor de overheid om in te grijpen op de eigendomssituatie en de verhandelbaarheid van grond in landelijk gebied. Het ministerie gaf geen concreet antwoord op vragen van het FD waarom de maatregel opdook in het document met stikstofmaatregelen uit november.

In het verleden is het voorkeursrecht veelal door gemeenten gebruikt bij de voorbereiding van bouwplannen, zoals bij grote woningbouwlocaties in de jaren tachtig en negentig. Meer recent claimde de gemeente Zeewolde in Flevoland met de wet alvast boerengrond voor het datacenter van Meta dat uiteindelijk niet doorging. Het recht op eerste koop voorkomt dat speculanten snel weilanden opkopen, vooruitlopend op de waardestijging bij wijziging naar bouwgrond. Maar dat speculatieargument vervalt bij omvorming naar minder intensief agrarisch gebruik of natuur. De economische waarde daalt dan.

'Vergaand en onwenselijk'
LTO Nederland noemt het voorstel zeer vergaand en onwenselijk. 'Het is de vraag of de overheid dit alleen wil inzetten voor stikstof, of voor natuurherstel of ook voor bijvoorbeeld klimaat en het bodem- en waterbeleid', zo laat een woordvoerder weten. Daarnaast vreest de organisatie voor waardedalingen van agrarische grond als de overheid prijsbepalend wordt en niemand anders kan meebieden. 'Bij woningbouw zien we al dat het voorkeursrecht een prijsdrukkend effect heeft. Maar dan is dat nog altijd boven de landbouwwaarde. Bij het omzetten naar natuur zou een nog sterker prijsdrukkend effect kunnen optreden, omdat de grond dan veel minder waard wordt.'

'We onderzoeken nog welke juridische consequenties hieraan vastzitten', aldus de LTO-woordvoerder. 'Belangrijk daarbij is dat de rechtsbescherming voor de agrarische ondernemers intact blijft.'

'Geen wildwest-taferelen in handel stikstofruimte'
In het najaar ontstond ophef nadat Rijkswaterstaat en Schiphol tientallen boeren had uitgekocht om ruimte te maken voor vliegverkeer en wegenprojecten. Allerlei partijen die ruimte proberen te kopen, zou tot wildwesttaferelen in de handel in stikstofrechten leiden. Navraag bij stikstofmakelaars en projectontwikkelaars leert dat dit niet op grote schaal speelt. Vooral de overheid zelf roert zich als externe partij, via het agentschap Rijkswaterstaat en staatsdeelneming Schiphol. 'De handel is vooral van landbouw naar landbouw, van groen naar groen zoals we dat noemen, en incidenteel doet iemand van buiten navraag', stelt Frans Evers, makelaar in productierechten. Ook Dick Waiboer van Klaver Agrarisch Vastgoed ziet dergelijke taferelen niet. 'En het Rijk kan speculatie eenvoudig een halt toeroepen door een schot te zetten tussen de handel in ammoniak (landbouw, red.) en de rechten voor stikstofoxiden en -dioxiden (vervoer en industrie, red.).' Dan zouden partijen van buiten niet langer gebruik kunnen maken van de stikstofruimte van boeren.
Verbazing bij juristen
Juristen verbazen zich erover dat het voorkeursrecht als een duveltje uit een doosje naar buiten komt. Het is volgens hen ten eerste niet duidelijk wat de overheid precies met het eerste recht tot koop wil bereiken. Ten tweede valt het juristen op dat niet eens meer sprake hoeft te zijn van een voorziene bestemmingsplanwijziging om het recht op eerste koop in te roepen. Ten slotte doet het voorkeursrecht in hun ogen op korte termijn weinig om de stikstofcrisis op te lossen.

'Het voorkeursrecht is van oudsher gericht op onroerend goed zoals grond en gebouwen', zegt Ferdinand Hoogewoud, grondzakenadviseur en jurist bij advies- en ingenieursbedrijf Arcadis. 'De stikstofruimte kan als een zogeheten roerend goed worden benaderd en hangt aan de milieuvergunning van het boerenbedrijf.' Ook als de grond en de opstallen worden geclaimd en uiteindelijk gekocht, betekent dat niet automatisch dat de stikstofruimte ook naar de overheid gaat. Tenzij de wet wordt aangepast voor roerende zaken. Maar dat zou volgens Hoogewoud 'gelegenheidswetgeving' zijn, die later onbedoelde gevolgen zou kunnen hebben.

En dan nog blijft het voorkeursrecht passief omdat de overheid afhankelijk is tot het moment dat een boer wil verkopen. Terwijl de stikstofcrisis nu actie vereist. Voor stikstofreductie op korte termijn is het uitkopen en eventueel onteigenen van zogeheten piekbelasters veel gerichter. 'Onteigenen is actief. Als het nu nodig is, pak je het af', zegt Jacques Sluysmans, advocaat bij van Van der Feltz advocaten en hoogleraar Onteigeningsrecht in Nijmegen.

Gebrek aan details
Daarnaast is het gebrek aan details een zorg. 'Men probeert alles uit de kast te halen voor de stikstofcrisis, maar in potentie is dit verstrekkend', waarschuwt advocaat bestuursrecht Alexandra Danopoulos van advocatenkantoor Ploum. 'En er wordt niets over uitgelegd. Mij is niet duidelijk wat het Rijk wil bereiken door die grond te kopen. Vinden er na de koop nog agrarische activiteiten plaats of is het om een andere ontwikkeling mogelijk te maken? Komt er iets over duurzame energieopwekking te staan, of over woningbouw? Wat zijn de mogelijkheden om bezwaar te maken? Welke redenen kunnen er worden aangevoerd? Ik ben heel benieuwd naar de rechtsbescherming.'

De inzet is dat het voorkeursrecht op 1 april 2024 in de nieuwe Omgevingswet wordt opgenomen, blijkt uit antwoorden op Kamervragen. 'Het is van belang dit proces in de gaten te houden', aldus Danopoulos. 'Het voorkeursrecht is een ingrijpend instrument dat een beperking inhoudt op het gebruik van de grond. Als dat recht wordt uitgebreid is het per definitie belangrijk dat dit transparant gebeurt en dat er gelobbyd kan worden.'

Volgens LTO Nederland kan de uitbreiding van het voorkeursrecht boeren belemmeren in hun vrije keuze om door te gaan of te stoppen. 'Er bestaat een risico dat als het voorkeursrecht heel lang op een gebied blijft liggen, en beperkingen voor boeren steeds groter worden, er in theorie niet verkocht hoeft te worden, maar in de praktijk er bijna geen andere keus meer is.'