Boeren onteigenen? Kijk naar Costa Rica | opinie

Door Hidde Boersma

Meer natuur, meer voedsel en blije boeren? Het kan, als Nederland en Europa het aandurven het beleidspad in te slaan als Costa Rica.
Het woord onteigenen viel voor het eerst weer onder de vorige landbouwminister Carola Schouten (CU). In de herfst van 2021 lekten er plannen uit waarin ze de optie openhield om boeren van hun landen te kopen om de stikstofcrisis te lijf te gaan. Het speet haar dat de plannen naar buiten kwamen.

Ondanks de spijt blijft het woord onteigenen zoemen door Den Haag. Eind vorig jaar herhaalde Tjeerd de Groot (D66) de dreiging dat onteigening tot de mogelijkheden behoort als stikstofreductie met vrijwillige maatregelen niet afdoende wordt behaald.

Snelste ontbosser
Kan dat nu niet anders? Is het echt niet mogelijk om meer natuur te creëren zonder boeren van hun land te schoppen? Zeker wel. Het Midden-Amerikaanse land Costa Rica stond veertig jaar geleden voor een vergelijkbaar vraagstuk en pakte het heel anders aan. Destijds was het land de snelste ontbosser ter wereld. Costa Rica verloor 1 procent bos per jaar, en op het dieptepunt had het land, dat voorheen volledig bebost was, nog maar 27 procent bos over. Belangrijkste oorzaak was het omhakken van bomen om er extensieve ranches – veehouderijen – te maken.

Dat moest anders, bedacht Alvaro Umana, minister van Energie en Milieu. Hij bedacht een ingenieus beleid waarin boeren konden kiezen of ze voedsel bleven produceren, of dat ze overstapten op de productie van zogenaamde ecosysteemdiensten, zoals omgevingspracht, biodiversiteit of koolstofopslag. Het geld voor boeren die kiezen voor dat laatste komt uit een belasting van 4 procent op brandstof, waar boeren die hun land teruggeven aan de natuur jaarlijks uit kunnen putten.

Gehoord en gewaardeerd
Elk jaar weer krijgen ecosysteemboeren een vast bedrag, betaald door brandstofgebruikers. Boeren op mindere gronden zagen het lucratieve ecosysteemdienstenpotje ook en gaven hun land op, terwijl boeren op vruchtbare gronden boer bleven omdat ananassen of bananen hun veel meer opbrachten. In veertig jaar tijd is het bosoppervlak in Costa Rica door dit beleid verdubbeld naar 55 procent. Het land is marktleider in verschillende tropische vruchten, juist omdat het haar landbouw geconcentreerd heeft op de beste plekken.

Minstens zo belangrijk is dat de boeren, zowel de voedsel- als de natuurboeren, zich gehoord en gewaardeerd voelen. De bevolking is blij met de voedselzekerheid, en met het toerisme dat gepaard gaat met de almaar groeiende natuur. Costa Rica is het dus gelukt: meer natuur, meer voedsel en blije boeren. Het woord ‘onteigening’ is nooit gebezigd.

Inspiratie
Umana’s beleid zou een inspiratie moeten zijn voor Europa. In landen als Portugal of Roemenië boeren veel boeren op land dat daar eigenlijk niet geschikt voor is. Zij moeten nu blijven boeren om hun hectaresubsidie uit het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid op te strijken, maar met een andere prikkel zouden ze ook betaald kunnen worden voor natuurdiensten.

Al in 1992 berekende de nu emeritus hoogleraar Rudy Rabbinga (Wageningen) dat Europa toe kan met 50 procent van het landbouwareaal zonder aan voedselzekerheid in te boeten, als het haar landbouw concentreert en optimaliseert op de meest vruchtbare gronden. In combinatie met het Costa Ricaanse beleid kan er in Europa een prachtig, goed gevoed continent ontstaan, met een levendige boerenstand.

Hidde Boersma is bioloog, publicist en filmmaker